چیرۆکگەلێکی ترسناک سەبارەت بە بارودۆخی ژینگەی ئێران بڵاودەبێتەوە و بەپێی گێڕانەوە ڕۆژنامەوانییەکان و ئامارە بەردەستەکان، تەنگەژە و قەیرانی گەورەی پەیوەندیدار بە ژینگە بەڕێوەیە. ڕۆچوونی زەوی، کەمی ئاو، پیسبوونی هەوا، لەناوچوونی دارستانەکان و دەیان دیاردەی هاوشێوە بەرۆکی بە ئێران گرتووە. ئەم بارودۆخە کاریگەریی قووڵ و هەمەلایەنەی دەبێت لەسەر کۆمەڵگای ئێران و کاریگەرییەکان تەنیا تایبەت بە پرسە ژینگەییەکان نابن و ڕەهەندی کۆمەڵایەتی، ئابووری، تەندروستی و تەنانەت سیاسییشیان هەیە. ناوەند و چەقی ئەم قەیرانە مەترسیدارە پارێزگاکانی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئێران بە تایبەت پارێزگاکانی تاران، کرمان، خوراسان و ئیسفەهانە و بەڵام لە ناوچەکانی تر و بە تایبەت چوار پارێزگاکەی کوردستانیش ئەم دیاردە بەدی دەکرێت .
پسپۆڕانی بواری ئێکۆسیستم و ژینگە هوشداری دەدەن لەوەی کە لە داهاتووێکی زۆر نزیکدا شاهیدی پەرەسەندنی هەڕەشە و لێکەوتە نەرێنییەکانی ئەم بارودۆخە لەسەر هەموو لایەن و جەمسەرەکانی ژیانی کۆمەڵگا دەبین. ئەم دۆخە دەتوانێت بگۆڕدرێت بۆ قەیرانێکی بەرفراوانی وەک کۆچی ناوخۆیی، گۆڕانی دیموگرافی، قەیرانی تەندرووستیی گشتی، ئابووری، شەڕ و پێکدادانی ناوخۆیی، هەژاری و تەنانەت گۆڕانی ژئۆپۆلتیکیش.
سەرەکیترین و گەورەترین کێشەی پەیوەندیدار بە ژینگەی ئێران، لەناوچوونی سەرچاوەکانی ئاو، وشکبوونی ڕووبارەکان، چەمەکان و دەریاچەکانە. عیسا کەڵانتەری سەرۆکی ئیدارەی ژینگەی کابینەکەی ڕوحانی لە دوایین وتووێژی لەگەڵ ڕۆژنامەی ئێعتماددا باس لە کاولبوونی نیوەی ئێران لە ١٠ ساڵی داهاتوودا دەکات و پێشنیار بە کابینەکەی پزشکیان ئەکات کە ڕاگەیاندن بۆ ئامادەباشی سەرتاسەری بۆ ڕوبەڕوبوونەوە و ئاگاداربوونەوەی ئەم بارودۆخە بکرێت. کەڵانتەری باس لەوە دەکا کە بەڕێوەبردنی خراپ و ناتەواوی بەڕێوەبەرایەتیی وڵات و نەبوونی ئیستراتژییەکی زانستی داری بە ڕۆحی سەرچاوە ئاوییەکاندا داوە و لە ئێستادا لە باشترین زەوییەکانی پارێزگاکانی ناوەڕاستی ئێراندا ١٢٠ میتر هەڵکەندنی بیر بۆ گەیشتن بە ئاو پێویستە و ئەوەش لەکاتێکدایە کە بیست ساڵ لەمەوبەر هەڵکەندنی بیر یان کارێزێکی ئاو هەشت میتری پێویست بوو.
هاوتەریب لەگەڵ کەمکردنی ئاو و لە کاردانەوە بە وشکبوونی سەرچاوە ئاوییەکان چل و نۆ لە سەدی جوگرافیای ئێران بەرەوڕووی ڕۆچوونی رۆژانە و بەردەوامی زەوی بوونەوە، واتە سەد و هەشتاد و پێنج هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە و بە زمانێکی تر جوگرافیای نیشەجێبوونی سی و نۆ ملیۆن هاووڵاتی لە چەندین پارێزگای جیاجیای ئێران.! بەگوێرەی نوێترین ڕاپۆرتی ناوەندی توێژینەوەی مەجلیسی شۆرای ئیسلامی، ڕۆچوونی زەوی لە ئێران پێنج بۆ حەوت هێندەی تێکڕای جیهانە و ئەم بارودۆخە بە ئاستێکی مەترسیدار گەیشتووە. ڕۆچوونی زەوی لە ئاستی جیاجیادا زۆربەی ناوچەکانی ئێرانی گرتۆتەوە و لە چەند هەفتەی ڕابردووشدا چەندین جادە و ڕێگاوبانی پارێزگاکانی کرماشان و ئیلام بە هۆی ڕۆچوونی زەوی داخران.
بوارێکی تری پەیوەندیدار بە ژینگە، پیسبوونی هەوا و هەڵکردنی ناو بە ناوەی زریانی خاک و خۆڵە. شارە گەورەکانی ئێران لە پیسترین شارەکانی جیهانن و ئەم بارودۆخە بە هۆی زۆربوونی ژمارەی ئۆتۆمبیل و هاتووچۆی زۆر، خراپی کوالیتی سووتەمەنی، چالاکیی پیشەسازیی، غیابی بەڕێوەبەرایەتی کارامە و چەندین هۆکاریتر، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ خراپتر دەبێت. پیسبوونی هەوا بۆتە هۆی هەڵکشانی زیاتری نەخۆشییەکان و زیادبوونی نەخۆشیەکانی وەک هەناسەدان، شێرپەنجە، هەوکردنی سییەکان، خوێنبەربوون، مردنی پێشوەختە و چەندین جۆری نەخۆشیی تر.
بەردەنگیی سەرەکی و یەکەمین کاریگەرییەکانی ئەم بارودۆخە تەندرووستیی گشتیی کۆمەڵگایە. پیسبوونی هەوا و پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەکان و تێکەڵبوونی ئاوەڕۆ پیشەسازییەکان بە ئاوی خواردنەوە هەڕەشە لە تەندرووستیی گشتی دەکات و تا ئێستا چەندین شەپۆلی جیاجیای پەتا میکرۆبییەکان لە ناوچە جیاجیاکانی ئێران تۆمار کراوە.
یەکێکی دیکە لە هەڕەشە و کاریگەرییەکان کاریگەرییە ئابوورییەکانی ئەم بارودۆخەیە. کەمبوونی ئاو، وشکەساڵی و لەناوچوون و ڕۆچوونی زەوی هەڕەشە لە ئاسایشی خۆراک دەکات و بەرهەمهێنانی بەروبوومە کشتوکاڵییەکان بۆ ئاستێکی زۆر نزم دابەزیوە و لەئێستادا ئەم کەموکوڕییانە بە هاوردەکردن لە وڵاتانی دراوسێی ئێرانەوە قەرەبوو دەکرێتەوە. ئەوەش لەکاتێکدایە کە لە ڕابردوودا ئێران یەکێک لەو وڵاتانە بووە کە بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی هەناردە دەکرد و ئێستا ڕەوتەکە پێچەوانە بۆتەوە. بەپێی دوایین ئاماری وەزارتی کشتوکاڵ لە ساڵی رابردوودا سەد بۆ دوو سەد هەزار جووتیار و وەرزێر بێکار بوون و لە شارەکاندا نیشتەجێ بوون. هەر بەپێی هەمان سەرچاوە لە ساڵی ڕابردوودا سەدان گووند چۆڵ کراون و خەڵکئ ئەو گووندانە بەکۆمەڵ کۆچیان کردووە و زۆربەیان لە قەراخی شارە گەورەکان گرساونەوە. ئەم ڕەوتە دواجار بۆتە هۆی گەورەبوونەوەی گەڕەکە پەراوێزخراوەکانی شارەکان و زیادبوونی کێشە کۆمەڵایەتییە پەیوەندیدارەکان. لە درێژخایەندا قەیرانی ژینگەیی دەتوانێت شەپۆلی بەرفراوانی کۆچی ناوخۆیی و تەنانەت نێودەوڵەتیشی لێبکەوێتەوە و گۆڕینی دیموگرافیی ناوچە جیاوازەکان بەدوای خۆیدا بێنێت. ناکۆکئ و شەڕی نێوان خەڵکی ناوچەکان لەسەر دەستگرتن بەسەر سەرچاوە ئاوییەکان بوارێکی تری ئەم کاریگەرییانەیە و لە ساڵی ڕابردوودا بووە هۆی دروستبوونی چەندین شەڕ و نائارامیی گەورە لە پارێزگای ئیسفەهان.
قەیرانی ژینگە لە ئێراندا دەرئەنجامی کۆمەڵێک فاکتەری ئاڵۆزی مرۆیی و سروشتییە کە لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا لەسەر یەک کەڵەکە بوون و هیچ هەنگاوێک بۆ چارەسەرکردن و بەرگرتن بە وێرانبوونی زیاتری هەڵنەگیراوە. گرنگترین هۆکارەکانی ئەم دەرەنجامە نالەبارە بریتیین لە: پێکهاتە و حوکمڕانی لاواز، خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان، دروستکردنی سەدان بەنداوی ناپێویست، زیادەڕەوی لە دەرهێنانی ئاوی ژێرزەوی، کەمبوونەوەی بارانبارین ، بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، خەمساردی لەبەرامبەر پاراستنی ژینگە، گەندەڵی ئیداری و دەیان هۆکاری بچووک و گەورەی تر. سەرجەم ئەم هۆکارانە لە پرۆسەیەکدا بوونە هۆی خولقانی بارودۆخێکی لەمشێوە و هیچ ئومێدیک بە ئاساییکردنەوەی بارودۆخەکە و ڕەواندنەوەی مەترسییەکان نییە. لە ساڵانی ڕابردوودا پلانى گەشەپێدانى پیشەسازی و کشتوکاڵ بەبێ ڕەچاوکردنى ئیستاندارد و مەرجەکانی ژینگەپارێزی و توانا سروشتییەکان ئەنجامدراوە و ئەنجامەکەشی بۆتە جوگرافیایەکی گەورەی کاول و وێرانکراو. کۆماری ئیسلامی ئێران بەرپرسیاری سەرەکیی سەرجەم ئەم قەیرانانەیە و دیاریی ئەم سیستمە بۆ نەوەکانی داهاتوو ژینگە و خاکێکی سوتاو و تاڵانکراو دەبێت.
چل و شەش ساڵ لەمەوبەر کۆماری ئیسلامی بە بەڵێنی ئاو و کارەبای بێبەرامبەر دەستی بە حوکمڕانی کرد و ئەمڕۆش خەڵک بۆ دەستکەوتنی ئاوی خواردنەوە بەرەوڕووی گرفت بوونەوە. ئەم بارودۆخەی ئەمڕۆی ئێران دەرەنجامی چوار دەیە خراپ بەڕێوەبردن و ناکارامەبوونی حوکمڕانیی کۆماری ئیسلامییە. لە بازنەی ئاکادیمی ئێرانییدا دامودەزگا و گرووپەکانی بەشدار لە بوارەکانی دروستکردنی بەنداو بە مافیای ئاو ناودێر دەکرێ و ئێستا لە پاڵ مافیای ئاسن، مافیای موبایل، مافیای زێڕ و زۆر مافیای تردا مافیای ئاویشمان هەیە. کۆماری ئیسلامی ئێران کۆماری ناکارامەیی، ڕانت، گەندەڵی و کۆماری گرووپە مافیاییە جیاجیاکان لە بوارە جیاوازەکاندایە کە ئێرانیان بەم دەردە بردووە و هۆکار و بەرپرسیاری سەرەکی و کۆتایی ئەم بارودۆخە کۆماری ئیسلامیی ئێرانە.
